İnhisar Rentası

İnhisar və ya monopoliya (yun. μονο — tək; πωλέω — satıram) – müəyyən məhsul və ya xidmətin yalnız bir şəxs və ya şirkət tərəfindən təqdim edildiyi hal. Başqa sözlə inhisar, bazarda bir satıcının və çoxlu sayda alcının olduğu bazardır. Bu bazar rəqabətin və əvəzedici əmtəələrin yoxluğu, eləcə də yüksək mənfəət əldə etməyə imkan verən və marjinal xərclərdən çox yüksək olan inhisar qiyməti ilə xarakterizə edilir. Bundan əlavə inhisarlar qiymətə təsir edəcək qədər böyük bazar gücünə malikdirlər. İnhisar dedikdə ilk növbədə insanın ağlına bir çox qitədə fəaliyyət göstərən transmilli korporasiyalar, dövlət tərəfindən yaradılan böyük şirkətlər gəlir, amma inhisar qismində kiçik firmalar da ola bilər. Məsələn, uzun bir yol üzərində cəmi bir yanacaqdoldurma stansiyası olduğunu fərz edək. Bu zaman yolda qalmaq istəməyən şəxs məcburən buradakı qiymətlərlə razılaşmalı olacaq. Məlum olduğu kimi, bazarın geniş miqyasda inhisarlaşması XIX–XX əsrlərin hüdudlarında (qovuşağında) baş vermişdir. Azad rəqabət İngiltərədə, klassik kapitalizm dövründə müəyyən qədər özünü göstərmişdir (XIX əsrdə).

İkili inhisar (ing. bilateral monopoly) — şərtli olaraq bir satıcı (inhisarçı) və bir alıcı (monopsoniya) olan bazar quruluşunun növü. Başqa sözlə, ikitərəfli inhisar, inhisarla məhdudlaşdırılan inhisardır və ya əksinə, inhisarla məhdudlaşdırılan inhisardır. İnkişaf etmiş iqtisadiyyatlardakı ikitərəfli inhisarçılığın tipik bir nümunəsi, işçi tələbi yaradan bir şəhər əmələ gətirən bir müəssisə və onu satan bir mütəşəkkil və güclü həmkarlar ittifaqı olan mono şəhərlərdə əmək bazarını göstərməkdir. Digər bir nümunə, kənddə yeganə dəyirmanın istehsal etdiyi unu istehsal mənbəyi kimi istifadə edən yeganə çörək zavodudur. İkitərəfli inhisarla belə bir vəziyyət yaranır ki, nə inhisarçı, nə də inhisarçı tərəfdaşını tamamilə rəqabətli bazarın subyekti kimi aparmağa məcbur etmək üçün bazar metodlarından istifadə edə bilməz. Buna görə ikitərəfli inhisarda son şərtlər, subyektlərinin bazarlıq etmək nisbi qabiliyyəti ilə müəyyən edilir. Nümunə olaraq? həmkarlar ittifaqı (işçi qüvvəsi inhisarı) fabrik şəhərciyində böyük bir işəgötürənlə qarşılaşdıqda ortaya çıxır (monopsonist). Bənzərsiz bir nümunə, ABŞ-də nüvə təyyarə gəmisi bazarında mövcuddur, burada alıcı (ABŞ Dəniz Qüvvələri) məhsula ehtiyac duyan təkdir və alıcının ana təşkilatı (ABŞ Müdafiə Nazirliyi) tərəfindən qəbul edilmiş qaydalara uyğun olaraq yalnız bir satıcı (Huntington Ingalls Industries) var.

İnhisar qiyməti — oliqopoliya, inhisarçı rəqabət və inhisarçılıq şəraitində mükəmməl rəqabətin bazar qiymətindən kənara çıxan malların qiyməti. Firmanın öz məhsullarının qiymətinə təsir etmək qabiliyyətinə bazar gücü deyilir. Bazar gücünə malik olan firmalara qiymət istehsalçıları deyilir. Bazar gücündən istifadə edərək, inhisarçı hazır məhsulun qiymətlərini rəqabətqabiliyyətli qiymətlərdən yuxarı, onların istehsalı üçün xammalın qiymətini rəqabətqabiliyyətli qiymətlərdən aşağı təyin etməklə inhisar mənfəəti əldə edir. Bazar hakimiyyəti rəqiblərin inhisarlaşdırılmış bazara daxil olmasına mane olan təbii və ya hüquqi (lisenziya, ixtira patentləri və elmi-texniki inkişaf) maneələrin yaranması nəticəsində rəqabət aparan firmaların yığılması (almaq, sənaye holdinqlərinin yaradılması, trestlərin təşkili) yaranır və müxtəlif üsullarla həyata keçirilir: qiymət razılaşması (künc, kartel), məhv və ya satınalma. İnhisar qiymətləri siyasəti bazar mexanizmlərinin deformasiyasına və iqtisadi səmərəliliyin və vətəndaşların həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır: inhisarçı tərəfindən malların tədarükü azdır və onların qiymətləri mükəmməl rəqabət şəraitində olduğundan daha yüksəkdir. Buna görə də dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində dövlətin antiinhisar qanunları əksər bazarların inhisarlaşdırılmasını qadağan edir. Rusiyada antiinhisar iqtisadi, inzibati və qanunvericilik tədbirlərinin həyata keçirilməsi və antiinhisar qanunlarına riayət olunmasına nəzarət funksiyaları Federal Antiinhisar Xidməti tərəfindən həyata keçirilir.

Rəqabətin olmadığı şəraitdə əmtəə satıldıqda inhisar icarəsi (renta) yaranır. Bu zaman satıcı qiyməti artırmaq üçün özünün xüsusi bazar şərtlərindən (məhsulun unikallığı, müxtəlif ehtiyatlar və s.) istifadə edir. İqtisadi ədəbiyyatda bütün mümkün alternativ xərcləri üstələyən “artıq mənfəət” adlanır. Eyni zamanda, texnoloji renta elmi-texniki tərəqqi (yeni materiallar, resursların yeni emalı üsulları və s.) nəticəsində meydana çıxan inhisar rentasının bir növüdür. İnhisar icarəsi — muzdlu işçilərin əməyinin istifadəsi nəticəsində yaranan və son nəticədə torpağın sahibi tərəfindən mənimsənilən kapitalist torpaq rentasının bir növüdür. Dəyərindən bir neçə dəfə yüksək qiymətə satıldıqda formalaşır. İnhisar icarəsi kənd təsərrüfatında, şəhər torpaqlarında və mədən sənayesində mövcuddur. Kənd təsərrüfatında müəyyən xüsusiyyətlərə malik olan torpaq sahələrində icarə inhisarı yaranır və bunun sayəsində onlarda tələbatı və qiyməti adi haldan xeyli yüksək olan nadir məhsullar və xüsusi məhsul növləri yetişdirilə bilər. Экономика : (Экономическая теория) : учеб. пособие / под рук.

İnhisar mənfəəti — inhisar şəraitində yaranan xüsusi iqtisadi mənfəət növü var. Bu mənfəət inhisarçının istehsalı tənzimləmək qabiliyyəti sayəsində istehsalı məhdudlaşdırmaq və məhsulun qiymətinə öz xeyrinə təsir göstərmək qabiliyyəti ilə bağlıdır. Biz bir tərəfdən qeyri-müəyyənlik və inhisarçılıq, digər tərəfdən mənfəət arasında həm səbəb əlaqəsini, həm də aydın fərqi müşahidə edə bilərik. Səbəb mexanizmi ondan ibarətdir ki, sahibkar inhisar hakimiyyətinə nail olmaqla qeyri-müəyyənliyi azalda bilər və ya ən azı onun təsirlərini yumşalda bilər. Mükəmməl rəqabət şəraitində hər bir firmanın mənfəəti orta bazar səviyyəsinə bərabərdir, yəni inhisarçı şirkətlər orta səviyyədən yuxarı mənfəət əldə edirlər. Əgər inhisar bu və ya digər formada mövcuddursa, o, iqtisadi səmərənin son mənbəyidir. İnhisar mənfəətinin əldə edilməsinin şərtlərindən biri firmanın qiymətlərə təsir göstərə bilməsi və onların onun üçün maksimum fayda ilə müəyyən edilməsini təmin etməsidir. Bu zaman o, əlavə gəlir kimi deyil, məhsulların daha baha satılması nəticəsində formalaşır.